van
In de stad aan het donkerblauwe meer, waar in de XVIde eeuw het kalvinismegeboren was—de richting van het protestantisme die zich het scherpsten felst, in vorm en wezen, tegenover Rome had gesteld—bleef hetmaatschappelijk en geestelijk leven zich geslachten lang in de banenbewegen, waarin de machtige greep van den grooten hervormer het hadgestuwd.
Dit kon zoo zijn, omdat het stelsel van Kalvijn nog langen tijd passenbleef bij de sociale en geestelijke behoeften der bevolking van Genève,terwijl in Holland b.v., die andere burcht van het protestantisme, haarheerschend deel spoedig daaraan ontgroeide. Het protestantisme was in deXVIde eeuw ontstaan uit den drang der opkomende burgerlijke klassen vanverschillende landen, om zich aan de uitbuiting van Rome te onttrekken.Het spiegelde de denkvormen, de aspiraties en de idealen dier klassenweer, toen zij aan den drempel stonden van geweldige ekonomische ensociale veranderingen. Daar waar de XVIde-eeuwsche burgerij dien drempeloverschreed, dat is in diè landen waar de XVIIde eeuw een grooteexpansie bracht en de overzeesche handel, de koloniale uitbuiting en debloei der manufaktuur een ongekend-snelle kapitaal-akkumulatie tengevolg hadden;—waar de krachtige ontwikkeling der produktiewijze eendeel der burgerij tot grootburgerlijk bezit en grootburgerlijkelevensvormen tilde maar ook het proletariaat deed aanzwellen en devroegere, betrekkelijk geringe kloven tusschen de stedelijke klassenzich haast plotseling tot afgronden verdiepten,—daar kon het kalvinismeden staat niet blijven beheerschen, de maatschappij niet blijvendoortrekken met engen, onverdraagzamen, puriteinschen geest. Die geestwas in tegenspraak met de eischen en behoeften van het grootburgerlijkleven. Het moest zich vergenoegen, in Holland als in Engeland, met éénein het spel der krachten te zijn die het karakter eener maatschappijbepalen, en den godsdienst der lagere klass